پس از وقوع حماسه ی خونین کربلا، جبهه ی باطل و حاکمان جائر در منزوی کردن و از یاد بردن و تحریف اهداف نهضت امام حسین علیهالسلام تلاشهای بسیاری کردند. در مقابل، امامان معصوم علیهمالسلام هر یک از دیگری، با تعالیم عملی و گفتاری عمیق و ظریف خود ضمن خنثی کردن تبلیغات منفی امویان و یزیدیان و پیروان آنان، از حماسه ی خونین حسینی علیهالسلام برای همیشه پاسداری کردند. پیشوایان معصوم علیهمالسلام در فرصتهای مناسبی که برایشان پیش می آمد، با بیانات عاطفی، کوبنده، سازنده و بیدار کننده ی خود، شیعیان را به اموری که نقش احیاگرانه و حفظ کننده ی نهضت جدشان امام حسین علیهالسلام داشت، ترغیب و توصیه میکردند، از جمله اموری که در این جهت به آنها توصیه و سفارش می فرمودند به شرح زیر است:
- اندوهناک بودن در مصایب آن حضرت؛
- گریستن در مصائب آن حضرت؛
- مرثیه خوانی و نوحه سرایی؛
- برپا داشتن مجالس و اجتماعات سوگواری؛
- هزینه کردن اموال برای مراسم بزرگداشت امام؛
- سرودن شعر در زمینه ی ابلاغ پیام عاشورا و مصایب آن و نیز افشای جنایات بنی امیه؛
- زیارت سرزمین کربلا؛
- ارج نهادن به خاک کربلا و سجده نمودن بر تربت آن حضرت؛
- یاد کردن از امام حسین علیهالسلام هنگام نوشیدن آب؛
- بزرگداشت اربعین حسینی.
همین توصیه های معصومین علیهمالسلام همراه با ذکر اجر معنوی آن و نیز تأکید و اهتمام بزرگان دین، علما و مراجع شیعه و حوزههای علمیه به ویژه در عصر کنونی، رهنمودهای ارزنده ی بنیانگذار جمهوری اسلامی «امام خمینی قدس سره» و توصیه های سودمند «آیة الله خامنه ای (دام ظله العالی)» سبب شد تا با عزاداری و گرامیداشت حماسه ی خونین کربلا در شکلهای مختلف عزاداری، اعم از مجالس وعظ و مرثیه، دسته های سینه زنی و زنجیرزنی، توسل به شهیدان کربلا، تعزیه خوانی، ساختن تکایا و خیمه گاهها و حسینیه های کوچک و بزرگ و تشکیل هیئت های عزاداری به نام سیدالشهدا و سایر شهیدان کربلا و نیز نصب پرچمهای سیاه بر در و دیوار و دیگر مظاهر سوگواری تا به امروز، نام و یاد حسین علیهالسلام جاودانه بماند.
در ذیل به بیان احادیث و سخنانی از معصومین(علیهم السلام) درمورد بعضی از محورهای فوق می پردازیم.
مجالس وعظ و سوگواری و نوحه سرایی
در ترغیب و دعوت به برپایی اجتماعات دینی و مجالس ذکر و احیای یاد و خاطرهی اهل بیت علیهمالسلام به ویژه خاطره ی کربلا، دستورها و سفارشهای فراوانی وارد شده است تا در چنین مجالس و محافل، معارف دینی و ویژگیها و فضایل و مناقب شخصیت ائمه علیهمالسلام و شهدا بیان شود و در نهایت موجبات بقای مکتب و گسترش تعالیم و معارف اسلام و دستورهای انسان ساز وحی و جاودانگی نهضت عاشورا فراهم میگردد.
در این جا به برخی از این فرمانها اشاره میکنیم: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:
علیک بمجالس الذکر(بحارالانوار،ج75،ص465؛میزان الحکمه،ج2،ص56)
بر تو باد به برپایی مجالس دینی و شرکت در آن.
در روایتی دیگر فرمود:
ارتعوا فی ریاض الجنة قالوا: یا رسول الله! و ما ریاض الجنة؟ قال: مجالس الذکر(همان،ج93،ص163)
هر گاه به باغی از باغهای بهشت برخورد کردید، در آن حاضر شوید. سؤال شد: باغهای بهشت چیست؟ فرمود: مجالس ذکر (و اجتماعاتی که در آن یاد خدا و اهل بیت علیهمالسلام و حسین علیهالسلام زنده میشود).
امام صادق علیهالسلام به «فضیل» که از شیعیان بود فرمود: آیا مجلس تشکیل میدهید و بحث و گفتگو دارید؟ وقتی فضیل جواب مثبت داد. امام علیهالسلام فرمود:
ان تلک المجالس أحبها، فأحیوا أمرنا، رحم الله من أخیا أمرنا، یا فضیل! من ذکرنا أو ذکرنا عنده فخرج من عینه مثل جناح الذباب غفر الله ذنوبه…؛(وسائل الشیعه،ج10،ص392)
من این مجالس (عزاداری حسین علیهالسلام) را دوست دارم، با تشکیل این نوع مجالس امر ما اهل بیت علیهمالسلام را زنده کنید. ای فضیل! کسی که ما را یاد کند یا با شنیدن (مصایب ما) ما حتی به اندازهی بال مگسی بگرید، خداوند گناهان او را بیامرزد.
امام رضا علیهالسلام نیز فرمود:
من جلس مجلسا یحیی فیه أمرنا لم یمت قلبه یوم یموت القلوب؛(همان)
هر کس در مجلسی که امر ما اهل بیت علیهمالسلام در آن زنده میشود، شرکت کند. آن روزی که همه ی دلها می میرد، دلش نمی میرد.
نیز امام راحل قدس سره به پیروی از فرمایش اجدادش در این مورد میگوید: الآن 1400 سال است که با این منبرها، با این روضه ها، با این مصیبتها و این سینه زنیها، ما را حفظ کرده اند و تا حال آوردند اسلام را.(صحیفه نور،ج8،ص69)
مرحوم شهید آیة الله مطهری قدس سره در این باره میگوید: جوانی از من پرسید اگر بنا است مکتب امام حسین علیهالسلام احیا شود آیا ذکر مصیبت امام حسین علیهالسلام هم ضرورتی دارد؟ گفتم: بله، دستوری است که ائمهی اطهار علیهمالسلام به ما داده اند و این دستور فلسفه ای دارد و آن این که هر مکتبی اگر چاشنی ای از عاطفه نداشته باشد و صرفا مکتب و فلسفه و فکر باشد آن قدرها در روحها نفوذ ندارد و شانس بقا ندارد. ولی اگر یک مکتبی چاشنی ای از عاطفه داشته باشد این عاطفه، به آن حرارت میدهد، معنی و فلسفهی یک مکتب را روشن میکند، به آن مکتب منطق میدهد، آن مکتب را منطقی میکند. بدون شک مکتب امام حسین علیهالسلام منطق و فلسفه دارد، درس است باید آموخت؛ اما اگر ما دایما این مکتب را صرفا به صورت یک مکتب فکری بازگو کنیم، حرارت و جوشش آن گرفته میشود و اساسا کهنه میگردد. این بسیار نظر بزرگ و عمیقانهای بوده است. یک دوراندیشی فوق العاده عجیب و معصومانه ای بوده است که گفته اند برای همیشه این چاشنی را شما از دست ندهید؛ چاشنی عاطفه، ذکر مصیبت حسین بن علی علیهالسلام یا امیرالمؤمنین علیهالسلام یا امام حسن علیهالسلام یا ائمه دیگر علیهمالسلام و یا حضرت زهرا علیهاالسلام است. این چاشنی عاطفه را حفظ و نگهداری بکنیم. (مرتضی مطهری،سیری در سیره نبوی،ص58)
از اینرو در روایات دیده میشود که امامانی همچون امام باقر علیهالسلام و امام صادق علیهالسلام وصیت میکنند تا مقداری از مال آنان در مراسم عزاداری و نوحه سرایی، که به مناسبت ایشان برگزار میشود، صرف گردد.(وسائل الشیعه،ج12،ص88 وج13،ص294)
این برای آثاری است که بر آن مجالس عزاداری مترتب است و این نوع پاداشها و آثار مترتبه برای عزاداریها و نوحه سراییهای، جهتدار و هدفدار است. امام باقر علیهالسلام و امام صادق علیهالسلام در برپایی مجالس عزا، به جنبه ی سیاسی آن توجه میکردند تا با تشکیل چنان مجالسی مسائل و مصایب و علل مظلومیت امامان علیهمالسلام به ویژه حسین بن علی علیهالسلام مطرح گردد و مسلمانان به وظایف خود در برابر طاغوت زمان آشنا شوند. نه به رسم نوحه سرایی دوران جاهلیت که به صورت حرفه درآمده بود و در آن یاوه می بافتند و حق را، ناحق و ناحق را حق جلوه میدادند. اما نوحه سرایی حتی تباکی و اظهار تأثر برای امامان و به خصوص سیدالشهدا علیهالسلام که فلسفه ی اساسی ای دارد و در روایات زیادی مستحب و مطلوب به شمار آمده است؛ باید جهتدار و با توجه به فلسفهی آن انجام پذیرد و از هر گونه حواشی و بیهوده گوییها پرهیز شود.
امام صادق علیهالسلام میفرماید:
اذا لم یجئک البکاء فتباک؛ فان خرج منک مثل رأس الذباب فبخ بخ؛ (بحارالانوار،ج92،ص434)
اگر حالت گریه به تو دست نمیدهد خودت را به گریه وادار و حالت حزن و غم و اندوه به خود بگیر؛ زیرا اگر به اندازهی سر مگسی اشک از چشم تو بیرون آید، بر تو مبارک است و جای خوشحالی دارد.
با توجه به این روایت و روایات دیگر در می یابیم که هدف از عزاداری به شیوههای مختلف، احیای ذکر و یادآوری امر اهل بیت علیهمالسلام و مکتب است هر چند فواید و آثار جانبی معنوی و قلبی برای خود فرد پدید میآورد، لذا رعایت شئون مناسب عزاداری و دوری از خرافات و امور وهنآمیز از حزن در مصیبت امام حسین علیهالسلام داشته باشد و در جهت آن هدف و فلسفهی مربوط باشد امری نیکوست که یکی از آنان، پوشیدن لباس سیاه بر تن و… است.
زیارت قبر اباعبدالله الحسین
توصیه ی معصومین علیهمالسلام به زیارت قبور ائمه علیهمالسلام به ویژه سالار شهیدان حسین بن علی علیهالسلام، در طول تاریخ پیوسته شیعیان را به سوی کربلا و مزار حسینی سوق داده و آنقدر تعابیر ارزشمند در زیارت قبر امام حسین علیهالسلام آمده است که عاشقان آن حضرت علیهالسلام همه ی خطرها را تحمل کرده و در سهمناکترین شرایط به زیارت قبرش روی میآورده اند.
در سایه ی این توصیه ها و شوق عاشقان برای زیارت سرزمین کربلا، خاطره ی عاشورا و فداکاریهای حسین علیهالسلام و یاران باوفای آن حضرت زنده نگاه داشته شده است. در ذیل به چند روایت اشاره میشود: در روایتی آمده است:
من زار کمن زار الله فی عرشه؛(بحارالانوار،ج101،ص26)
زیارت کننده ی حسین علیهالسلام به سان کسی است که خدای را در عرشش زیارت کرده است. نیز امام کاظم علیهالسلام می فرماید:
من زار الحسین علیهالسلام عارفا بحقه، غفر الله له ما تقدم من ذنبه و ما تأخر؛(همان،ص138)
کسی که زیارت کند حسین علیهالسلام را در حالی که آشنا به حق و مقام اوست، خداوند گناهان گذشته و آینده ی او را میآمرزد.
ارج نهادن به تربت کربلا
در فقه اسلامی، خوردن خاک به هیچ وجه جایز نیست، مگر تربت مقدس سیدالشهدا علیهالسلام که به قصد شفا مورد استفاده قرار میگیرد. در روایات آمده است، تربت حسینی موجب شفای دردها و ایمنی از بلاها و هر خوف و بیمی است. در کتبی که در این زمینه نگارش یافته است، روایاتی با ذکر نمونه های عینی و آثار و برکات تربت حسین علیهالسلام بیان شده است. از جمله «مرحوم محدث قمی» در کتاب فوائد الرضویه و… مواردی را آورده است که به ذکر چند روایت از آن اشاره میشود:
در روایت است که حوریان بهشتی آن گاه که یکی از ملائکه را میبینند که مأمور است به زمین کربلا سیر کند، از او تقاضای آوردن تربت امام حسین علیهالسلام و تسبیح تربت او را، به رسم هدیه میکنند. (مفاتیح الجنان،باب ذکر فوائد تربت امام حسین علیه السلام)
امام صادق علیهالسلام کیسه ای داشت که در آن تربت سیدالشهدا علیهالسلام را نگهداری میکرد و هنگام نماز، آن تربت را در سجده گاهش قرار میداد و بر آن سجده میکرد و میفرمود:
السجود علی تربة الحسین یخرق الحجب السبع؛ (بحارالانوار،ج2،ص153)
سجده بر تربت حسین علیهالسلام حجابهای هفت گانه را کنار میزند؛ یعنی باعث قبولی نمازی میشود که با این مهر خوانده میشود و آن نماز به آسمان میرود.
قابل ذکر است که ساختن مهر و سجده بر آن در نماز، از مفاد این روایت و روایات مشابه استفاده میشود.
نیز امام صادق علیهالسلام میفرماید:
حنکوا أولادکم بتربة الحسین؛ فانها أمان؛(وسائل الشیعه،ج10،ص410)
کام فرزندان خود را پس از ولادت با تربت حسین بن علی بردارید که مایه ی سلامت و ایمنی آنان است.
روشن است این توصیه ها به استفاده از تربت حسینی علیهالسلام حافظ و تداوم بخش یاد و خاطره ی نهضت اباعبدالله الحسین علیهالسلام خواهد بود.
به همین جهت دشمنان اهل بیت علیهمالسلام وجود قبر حسین علیهالسلام را مزاحم حاکمیت مطلق و بی حد و حصر خود می دیدند و احساس میکردند که قبر حسین علیهالسلام هم مصیبتی برای آنها شده است، از اینرو تصمیم گرفتند که قبرش را خراب کنند و بارها این چنین کردند به طوری که تمام آثار آن را محو و زمین آن را هموار کردند و به قبر آن حضرت آب بستند تا نشانی از آن باقی نماند؛ لکن تمام این تلاشها بیهوده بود و نتیجه ی معکوس داد و تمایل و هجوم مردم برای زیارت آن مرکز الهی بیشتر و بیشتر شد.
از جمله ی آن حاکمان جائر، «متوکل» بود که بارها بر قبر امام حسین علیهالسلام آب بست تا آن قبر را ویران کند. در تاریخ آمده است: یک زن مغنیه و خواننده و رقاصهای بود که سرپرست و رئیس همنوعان خود بود یک وقت متوکل سراغ او را گرفت گفتند: نیست؟ بعد از مدتی که از مسافرت برگشت از او جویا شد: کجا رفته بودی؟ جواب داد: به زیارت مکه رفته بودم. متوکل گفت: الآن که وقت زیارت مکه نیست. نه ماه ذی الحجه است که وقت حج باشد و نه ماه رجب است که وقت خاص عمره باشد. از اینرو به آن زن مشکوک شد اصرار ورزید تا واقع را بگوید، پس از اصرار زیاد معلوم شد این زن به زیارت قبر امام حسین علیهالسلام رفته بود که متوکل با شنیدن این خبر آتش گرفت فهمید که امام حسین را نمیتوان از قلب و دلها جدا کرد و به فراموشی سپرد.(مرتضی مطهری،حماسه حسینی،ج1،ص126)
یاد کردن حسین هنگام نوشیدن آب
در میان مصایب وارده بر امام حسین علیهالسلام و یاران و همراهانش، مصیبت تشنگی سخت ترین و جانکاهترین آنها به شمار میآید.
«شیخ مفید قدس سره» نقل میکند: ابن زیاد طی نامهای برای عمر سعد نوشت که بین حسین و یاران وی و آب فرات فاصله بینداز و حائل شو و کار را برایشان سخت بگیر! مگذار که یک قطره آب بنوشند. عمر سعد سه روز قبل از شهادت امام حسین علیهالسلام پانصد سوار را بر شریعه گماشت و آب را بر روی آن حضرت و همراهانش بست.
در روایات وارده در مورد حادثه ی کربلا و شهادت امام حسین علیهالسلام، از داستان گفتگوی جبرئیل و آدم علیهالسلام و یادآوری آن حادثه توسط پیامبران به ویژه پیامبران خاتم صلی الله علیه و آله و نیز ائمهی معصومین علیهمالسلام تا یاد کرد حضرت ولی عصر (عج) از مصایب جدش حسین علیهالسلام آمده است و بیشترین مصیبتی که تکیه کلام آن بزرگواران معصوم علیهمالسلام بوده، مصیبت تشنگی امام حسین علیهالسلام و یارانش به ویژه مصیبت تشنگی طفل شیرخوارش علی اصغر علیهالسلام است. از زبان خود امام حسین علیهالسلام خطاب به شیعیانش وارد شده است که فرمود:
شیعتی! ما ان شربتم عذب ماء فاذکرونی؛(مقرم،مقتل الحسین،ص307)
شیعیان من! هنگام نوشیدن آب گوارا، از تشنگی من یاد کنید. بر اساس این روایت و سایر روایات وارده، در فضیلت یادآوری عطش اباعبدالله علیهالسلام و لعن قاتلان آن حضرت، مراجع تقلید یکی از آداب آشامیدن آب را در رسالههای عملیه چنین یادآوری کردهاند: بعد از آشامیدن آب، حضرت اباعبدالله علیهالسلام و اهل بیت علیهمالسلام ایشان را یاد کند و قاتلان آن حضرت را لعنت نماید»!(توضیح المسائل امام خمینی(ره)،مسأله 2638)
در همین جهت، یکی از شیوههای تبلیغی و روشنگرانهی نهضت عاشورا، که امام زین العابدین علیهالسلام آن را انجام داد، (همانگونه که در پیش ذکر شد،) بهره گرفتن از شهادت امام حسین علیهالسلام با لب تشنه بود که می فرمود: قتل ابنرسول الله عطشانا؛ (سیدبن طاووس،الملهوف،ص28) پسر رسول خدا تشنه جان داد و کشته شد.
روشن است که یکی از علل جاودانگی نهضت امام حسین علیهالسلام، جنایتهای غیر انسانی و ظالمانه ی دشمن به شمار می آید (که در بخشی به آن خواهیم پرداخت) که با شنیدن و تصور هر یک از اعمال وحشیانه قلب انسانها جریحهدار میشود و او را از جنایت وارد شده، بسیار متأثر و از عامل جنایت بیزار میسازد که یکی از آن جنایتهای ضد انسانی،بستن آب به روی فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله و امام حسین علیهالسلام و یارانش بود، از این مسئله ی تشنگی شهدای کربلا در هنگام شهادت، در ردیف عوامل حفظ و جاودانگی نهضت حسین علیهالسلام شایسته ی شمارش است.
اربعین حسینی
یکی از عواملی که در حفظ و تداوم نهضت عاشورای حسینی نقش مؤثری دارد بزرگداشت اربعین آن حادثه ی غمبار است که در اولین اربعین قیام کربلا، مراسم باشکوه و به یادماندنی برگزار شد. و بعد از آن مراسم اربعین به عنوان یوم الله برگزار میشود و مردم از این رهگذر، نهضت امام حسین علیهالسلام را مرور میکنند و با اهداف آن آشنا میشوند. اربعین تنها، روزی از روزهای سال نیست، بلکه آینه ای است که در برابر چشمان میلیونها انسان متعهد، که در آن تصویری از نهضت و قیام خونین محرم نقش میبندد. اربعین روز باشکوهی است که از خون حسین علیهالسلام حیات گرفته و نقطه ی آغاز تبلیغ آرمان کربلا از طریق اشک شد، چرا که در این روز اولین مجلس عزارداری برای اباعبدالله علیهالسلام و تبلیغ آرمان آن حضرت علیهالسلام در کنار تربتش صورت گرفت.
از بعد تاریخی، در این که در اولین اربعین بعد از شهادت امام علیهالسلام، یعنی روز بیستم صفر سال 61 هجری قمری چه کسانی مزار شهیدان کربلا را زیارت کردند و آیا در همین اربعین بود که اهل بیت امام حسین علیهالسلام خود را به قتلگاه و مزار شهیدان کربلا رسانیدند، یا در اربعینهای دیگر؟ میان مورخان اختلاف بسیاری است.
اما مسلم است که در اربعین اول، «جابر بن عبدالله انصاری» و «عطیة بن سعد بن خبادهی عوفی» مزار شهدای عاشورا را زیارت کردند. زمانی که جابر از مدینه برای زیارت قبر اباعبدالله علیهالسلام به کربلا آمد عطیه نیز در کنار او در کربلا حاضر شد. لازم به ذکر است همان گونه که جابر بن عبدالله انصاری، صحابی گرامی پیامبر صلی الله علیه و آله و مورد عنایت آن حضرت بود عطیه ی عوفی نیز از شاگردان برازندهی «ابنعباس» در علم تفسیر و نیز از مفسران دانشمند و صاحب تفسیر آن روزگار به شمار میآمد؛ البته مراد از عطیه، غلام جابر، که در زمان خلافت علی علیهالسلام در کوفه متولد شد و حضرت امیر علیهالسلام او را به درخواست پدرش سعد بن خباده عطیة نامید، نیست.
این دو بزرگوار اساس مراسم اربعین حسینی را بنا نهادند و از آن پس، هر سال مراسم بزرگداشت اربعین عاشورای امام حسین علیهالسلام باشکوه و عظمت تمام برگزار شد که تا کنون نیز ادامه دارد و شیعیان در اربعین حسینی علیهالسلام در کشورها و شهرهای مختلف به یاد حماسهی اباعبدالله این روز را گرامی میدارند. و همراه با دستههای سینهزنی و عزاداری به تعظیم شعایر دینی میپردازند.
پیشوایان معصوم علیهالسلام نیز با توجه به آثار ارزندهی تشکیل این نوع مراسم حسینی علیهالسلام به ویژه اربعین آن حضرت علیهالسلام، در مورد اربعین بسیار تأکید کرده اند، از جمله ی آنها، ترغیب و دعوت به زیارت قبر امام حسین علیهالسلام در اربعین آن حضرت است که در این زمینه امام حسن عسکری علیهالسلام آن را از نشانه های مسلمانان شیعه و مؤمن معرفی کرده و میفرماید:
علامات المؤمن خمس: صلاة احدی و خمسین: و زیارة الأربعین؛ و التختم بالیمین؛ و تصعید الجبین؛ و الجهر ببسم الله الرحمن الرحیم؛(بحارالانوار،ج98،ص348)
نشانه های مؤمن پنج چیز است: 51 رکعت نماز (واجب و مستحب در شبانه روز)؛ زیارت اربعین؛ انگشتر در دست راست کردن؛ پیشانی به خاک گذاشتن؛ و بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم.
همان گونه که مشاهده میشود یکی از نشانههای مؤمنان و شیعیان، زیارت قبر امام حسین علیهالسلام در اربعین آن حضرت است. هدف امام حسن عسکری علیهالسلام از ترغیب به این امر این است که دوستان اهل بیت علیهمالسلام در کنار قبر سیدالشهدا اجتماع کنند و با تشکیل مجالس عزا، با آن حضرت تجدید عهد نمایند و از ستمی که بر آن جناب و اهل بیتش وارد شده است، گفتگو کنند و بیزاری خود را از یزید و یزید صفتان اعلام دارند، و افشاگر جنایات بنیامیه باشند.
منبع:فلسفه و عوامل جاودانگی نهضت عاشورا،ابوالفضل بهشتی،قم،بوستان کتاب،1385ش